نگاهی به کتاب «زنان سال صفر» نوشتهء آذر درخشان
گزيده ای از سخنرانی حبيب ساعی (از تحريريه انديشه و پيكار) در مراسم اهدا جايزه بنياد پوران بازرگان به آذر درخشان
در برخورد به این سی سال کارنامهء سیاه جمهوری اسلامی امروز اثر پر ارزشی در اختیار داریم که به قلم آذر درخشان، افت و خیز این مبارزات را قدم به قدم بررسی و تحلیل کرده است.
این اثر که نام خود را از فیلم مستند تظاهرات زنان در اسفند ۱۳۵۷ گرفته، با رادیکالیسمی کم نظیر، لحظات گوناگون مبارزهء این «زنان سال صفر» را در تمام اشکال سیاسی، حقوقی، فرهنگی و هنری بررسی کرده، با تیزبینی تضادهای نیروهای درگیر در این مبارزه، و سیاست های آنان را در برخورد به مسئلهء زن شکافته و مورد تحلیل قرار داده است.
آذر درخشان در اثر خود به موقعیت ویژهء مبارزات زنان در ایران اشاره دارد. این موقعیت ویژه در مسیر پر تلاطم تاریخ معاصر ایران برای زنان شرایطی ایجاد کرده که ما، همهء اشکال ستم بر زنان را که در جوامع غربی در برهه های گوناگون ظاهر شده اند، و بعضاً به پاس مبارزات زنان از میان رفته اند، یکجا و همزمان در یک جامعهء مشخص می یابیم. از لا به لای کتاب آذر درخشان مثال های مشخص این زن ستیزی نمایان است. از ستم مناسبات مردسالارانهء قرون وسطائی و فجایع آن، مثل قوانین حقوقی عهد دقیانوس گرفته تا سنگسار کردن، از انواع خشونت جنسی در جامعه، خانه، محیط کار گرفته تا بردگی جنسی، خرید و فروش دختران، تجاوز به زنان، حتی به زندانیان زن محکوم به اعدام، و بالاخره، از بیگاری دهقانی مختص جوامع فئودالی گرفته تا استثمار کارگران زن، و نیز از خود بیگانگی و تحقیر جنسی کارمندان زن و تبدیل شدن زنان به ماشین جوجه کشی، و ابزار تمتع جنسی... همهء این نمونه ها در جامعهء ما هر روز زنده است و به فجیع ترین شکلی بر زنان اعمال می گردد.
این دیگر نه ستم مضاعف، بلکه ستم به توان ستم است!
ما با این مجموعه ستم ها آنچنان همه جانبه و در همهء اشکال ممکن طرفیم که گوئی در موزه ای از ستم جنسی و طبقاتی قرار داریم. انگار تلاش قدرت حاکم این باشد که جامعه را از تاریخ جدا سازد. تا با خیال راحت و آسوده در دنیای راکد و متعفن خود بر زنان هر آنچه را که می خواهد نازل سازد.
اما آنچه تمام این ستم ها را در سنتز خود به نحو بسیار پیچیده ای گرد آورده، یعنی دقیقاً آنها را در کارکرد خود سنتز کرده است، سیستم سرمایه داری حاکم در ایران است که هر قطرهء این ستم ها را در چارچوب استحصال و استخراج ارزش اضافی به سودآوری رسانده است.
آذر درخشان با حوصله و مستدل، تمام این ستم ها را آشکار می کند و بر شعلهء آتش مقاومت پیگیر زنان می دمد. تحلیل های آذر آنجا رادیکال و قاطعانه است که لحظه ای سیاست بازی ها و اشک تمساح های جناح های در قدرت، یا به اصطلاح اپوزیسیون را (چه داخلی و چه خارجی) رها نکرده و به خوبی نشان می دهد که آزادی زنان رفرم بردار نیست. و عمیقاً با سرنوشت انقلاب ایران گره خورده است. به گفتهء خود آذر گوش فرادهیم که انقلاب آتی را چگونه تصویر می کند:
"بی شک در مسیر [انقلاب] زنان تنها نیستند. مبارزات و جنبش های اجتماعی مختلفی هستند که آنان نیز با این نظام طبقاتی مردسالار در مصاف اند. جنبش زنان در کنار آنها قرار دارد. به ویژه در کنار نیرویی که هیچ منفعتی در حفظ هیچ شکلی از ستم و استثمار ندارد، یعنی طبقهء کارگر. این دو نیرو متحد استراتژیک یکدیگر محسوب می شوند. نه زنان بدون انقلاب می توانند به رهائی دست یابند، نه هیچ انقلابی بدون شرکت زنان می تواند به پیروزی دست یابد؛ چرا که قیود ستم و نابرابری بر دست و پای زنان، حلقه های همان زنجیری ست که همهء ستم دیدگان را به بند کشیده است." (زنان سال صفر- صفحه ۵۵)
معرفی كتاب " زنان سال صفر"
"وفاداری به گذشته، خود تضمينی برای حفظ آينده است!"
فروغ فرخزاد نقل شده در كتاب "در غروبی ابدی" - تورج پرند
كتاب "زنان سال صفر" قبل از هر چيز محصول مبارزات سياسی - عملی متشكل (در حزب كمونيست ايران م. ل. م و سازمان زنان هشت مارس) و تلاشهای نظری آذر درخشان در جنبش زنان است. اين كتاب نشان از شكوفايی سياسی زنی است كه بیدريغ به انقلاب و كمونيسم وفا داشت و به همين خاطر از حمايت بيدريغ مردم - بويژه زنان - برخوردار بود.
شكوفايی سياسی آذر تقريبا با بيماری اش همزمان شد. او اغلب مقالاتی كه در اين كتاب به چاپ رسيده را در دوران بيماريش نگاشت. مقالات كتاب در عين حال ثبت لحظات، مقاطع، مراحل و رويدادهايی است كه جنبش زنان ايران طی دهه اول قرن بيست و يكم از سر گذراند. خواننده با خواندن اين كتاب با تاريخ جنبش زنان در دهه گذشته آشنا می شود و در جريان مسايل كلان سياسی و وقايع مهمی كه اين جنبش در عرصه های مختلف با آن روبرو شد، قرار می گيرد. همانگونه كه در مقدمه كتاب ذكر شد: «اين مجموعه، پنجره ای به تاريخ ده سال اخير مبارزۀ جنبش زنان نيز هست، با اين اميد که برای زنان جوانی که به صحن مبارزه با نظام مردسالار حاکم قدم می گذارند، پيشينه ای از منظر انقلابی ارائه کند.»
آذر در مقدمه اين كتاب می گويد: «بر اين مجموعه، نام زنان سال صفر را نهادم تا تعهد و وفاداری خود را به زنان شرکت کننده در راه پيمايی هشت مارس 1357 نشان دهم. زنانی که شجاعانه، در مقابل فرمان حجاب اجباری خمينی ايستادگی کردند و طی پنج روز مبارزهی قهرمانانه جنبش نوين زنان ايران را پايه گذاری کردند.» در جای جای كتاب اين وفاداری و تعهد نسبت به آن مبارزه بی نظير و مهم بچشم می خورد. در هم آميختگی اين تعهد و وفاداری با روشن بينی علمی راه را بر هر گونه سازش و تسليم می بندد و منبعی می شود برای نقد و افشای بيرحمانه و دقيق بيراهه هايی كه در مقابل جنبش زنان طی دهه گذشته قرار گرفت.
موضوعات مورد بررسی در اين كتاب متنوعند. مقالات كتاب در دوازده فصل دسته بندی شده اند. از بينشها و جهت گيريها نسبت به مسئله زن شروع شده با جمعبندی از كارزار و راهپيمايی 5 روزه زنان در شهرهای اروپا عليه كليه قوانين زن ستيز جمهوری اسلامی پايان می يابد. فصلهای ديگر به موضوعاتی چون زنان در اقتصاد، فرهنك و قوانين، مسئله حجاب، خشونت عليه زنان، نقد آثار هنری، افشای دولت و اصلاح طلبان، زنان و جنگ، زنان و جنبش 88، زندانی سياسی زن و جدالهای فكری در جنبش زنان اختصاص يافته است.
آذر در پرتو ايده های نو و كنكاشهای فكری تازه، پرتوی جديد بر مبارزات زنان می اندازد. او در جمعبندی از تظاهرات 5 روزه زنان عليه حجاب اجباری بر نكته انتقادی بسيار مهم و اساسی تاكيد می كند. «جنبش زنان می رفت كه آغاز يك انقلاب اجتماعی واقعی شود» اما بسياری از كمونيستها و انقلابيون «در آتشفشان اين نيروی انفجاری نطفه دنيای جديد را در اين جنبش نمی ديدند.» تحليل آذر از رابطه قوانين، اقتصاد و فرهنگ با موقعيت زنان ايران از پشتوانه نظری غنی برخوردار بوده و حاوی نكات تئوريك ژرف است. تلاش او در عمق بخشيدن به مباحث تئوريك در مورد دلايل اعمال اشكال گوناگون خشونت عليه زنان ستودنی است. در عين اينكه با فروتنی اذعان دارد كه: «می دانم که بسياری ازاين مقالات مهر زمان را بر خود دارد و اين به معنی محدوديتها و کمبودهاست. بسياری از مقالات با ديد امروز طور ديگری نوشته ميشد. ولی کمبودها نيز بخشی از تاريخ اند و روند رشد فکری جنبش زنان و به ويژه جريانی که من بخشی از آنم را به نمايش ميگذارند.»
افشای بيراهه ها فصل برجسته كتاب است. بيراهه هايی كه توسط زنان اصلاح طلب در مقابل جنبش زنان قرار داده شد. آذر در شرايطی به افشای نظرات آنها پرداخت كه بسياری تحت تاثير زرق و برق اصلاح طلبی قرار گرفته بودند. امروزه با گذشت سالها، بحثهای او درمورد آينده جريان اصلاح طلبی و نتايج سياسی عملی نظرياتشان حالت پيشگويانه به خود گرفته است. او بر اين حقيقت انگشت نهاد كه كمپين يك ميليون امضا در ايران را بايد بمثابه پراتيك فمينيسم اسلامی در ايران ارزيابی كرد.
علاوه بر اين، متد آذر در نقد و بررسی نظرات ديگران بسيار الهام بخش و راه گشاست. او در نقد نظرات مخالف به اسنادشان تكيه می كند، با دقتی بی نظير كليه اسنادشان را می كاود تا مبادا بر پايه نادرستی مدعی نقد شود. او همواره در نقد نظرات مخالف تلاش می كند تا به دركی همه جانبه و عميق از آنها دست يابد، و با قدرتمند ترين استدلالات مقابل پنجه در افكند. اين راز ماندگاری هر نقد علمی است.
لازم به يادآوری است كه در ماه مارس 2012 جايزه بنياد پوران بازرگان در اولين سال تاسيس اش به كتاب "زنان سال صفر" اختصاص يافت. آذر در پيامش به اين بنياد گفت:
«امیدوارم که این کتاب بتواند نقشی در پیشبرد مسایل نظری سیاسی جنبش انقلابی زنان ایفا کند و مورد توجه نسل جدید انقلابی قرار گیرد تا با مطالعه اش با تجارب انقلابی نسل ما آشنا شوند. نسل جدیدی که امیدوارم بر شانه های ما تکیه زنند و افقهای دور دست را بهتر از ما ببینند و بهتر از ما ترسیم کنند و بهتر از ما مبارزاتشان را در آن جهت پیش برند و شاهد فتح قله های جديد باشند.» كتاب زنان سال صفر را بايد خواند و به ديگران - بويژه زنان نسل جوان - شناساند. .