لغو حجاب اجباری مطالبه امروز جنبش زنان

مصاحبه نشریه برداشت با شهرزاد مجاب

نوامبر 2018

 شهرزاد مجاب استاد مطالعات زنان و آموزش و مدیر بخش مطالعات برابری دانشگاه تورنتو است. او  فعال جنبش زنان است و در جنبشهای اجتماعی چپ شرکت فعال داشته است و در سال های اخیر پروژه مطالعات مارکسیست فمینیستی، زنان و زندان در ایران، ترکیه و فلسطین، جوانان، جنگ و مهاجرت را شروع کرده است. از جمله زمینه های تحقیق و تدریس مجاب ایدئولوژی، آگاهی و آموزش انقلابی؛ زنان، جنگ، و آموزش؛ مارکسیسم و آموزش و زنان و انقلاب در خاورمیانه است.

دکتر مجاب کتابها و مقالات متعددی در موارد فوق منتشر کرده و بعضی از این مقالات به زبان های کردی، فارسی، عربی، آلمانی، فرانسه و سوئدی ترجمه شده است. سه کتاب تازه دکتر مجاب "آموزش از مارکس: نژاد، جنسیت و آموختن" و "زنان، جنگ، خشونت و یادگیری" و "یادگیری انقلابی: فمینیسم و تولید دانش" است.

شهرزاد مجاب معتقد است خواست لغو حجاب اجباری می تواند مطالبه مهم جنبش زنان باشد و جنبش های دیگر را با مطالبات زنان همراه کند.

در چند سال اخیر جنبش زنان در هر عرصه ای مطالبه ای برای پیگیری داشته است. آیا در جنبش زنان با یک الزام تاریخی مواجه هستیم که مطالبه گری را تبدیل به تنها الگوی مبارزه کرده است؟

جنبش فمینیستی همیشه مطالبات سیاسی اجتماعی داشته است. هر جنبش فمینیستی مطالبات حداقلی و حداکثری در طول تاریخ داشته است و تاریخ جنبش زنان در ایران از این روند تاریخی جدا نیست.

برابری « خواست حداقل یک جنبش فمینیستی لیبرال برابری قانونی در جنس بوده است. آنچه امروز فرمال ( به آن می گوییم. در این زمینه جنبش فمینیستی در غرب ( برابری رسمی » و یا « قانونی» دستاوردهای بزرگی داشته است. تحولات قانونی مهمی در زمینه حق زنان در زمینه آموزش، کار، قانون، حقوق جنسیتی مانند سقط جنین، تولید مثل وغیره شده است. اما مکانیسم های پیچیده ای مانع از اجرای این قوانین شده و این قوانین به طور نابرابر و بی قانون اجرایی می شوند. این بحث پیچیده ای ست و به آن بر می گردم.

اینکه در طول تاریخ این مطالبات چه بوده اند و به چه شیوه و در چه سطحی طرح و پیگیری شده اند، نشانگر تفکر و پروژه سیاسی و نظری جنبش زنان است و تقابل این جنبش با قدرت دولتی و ساختار پدرسالارانه/مردسالارانه نظام اجتماعی سیاسی که در درون دولت هم متمرکز و منعکس می شود. بنابراین جنبش های فمینیستی، مانند دیگر جنبش های اجتماعی، در طرح مطالباتشان، عمق آنها، و روش مبارزه برای آنها است که می توانند به نیرویی پیشرورادیکال و یا رفرمیست تبدیل شوند و حتا تقویت کننده یا تولید کننده همان روابط سرکوب گر شوند.

فرض کنید امروز مطالبه اصلی رفع حجاب اجباری ست و بخشی از جنبش که به هر دلیل با شکل طرح و پیگیری این مطالبه همراه نیست عملا از چرخه فعالیت حذف می شود، چنانچه زمانی این نقد به کمپین یک میلیون امضا وارد بود که بخشی از نیروی موجود را همراه کرد اما عده ای دیگر را که نخواستند با این حرکت همراه شوند، عملا به حاشیه راند و نگذاشت صداهای دیگر شنیده شود.

ببینید باید درک و تحلیل دقیقی از معضلات جنبش زنان در هر مرحله تاریخی داشته باشیم. معیار درست بودن یا موثر بودن یک حرکت، بزرگی و گستردگی آن به لحاظ تعداد و شمار نیست. در طول تاریخ، عادلانه ترین حرکات اجتماعی اصلا گسترده نبودند. بلکه بر مبنای این که پاسخی به یک ضرورت اجتماعیِ تاریخی بودند، و پیگیری بزرگ شدند، اما با مبارزاتی بسیار. بگذارید از مارکسیسم که علم و » ضرورت « هر جنبش عدالت خواهانه ای در تشخیص « آزادی »، اجتماع است کمک بگیرم و بگویم آن است. چرا کمپین یک میلیون امضا لغو حجاب اجباری و قوانین زن ستیز را در اصول کار « تغییر «خود قرار نداد؟ پاسخ من این است که نمی خواست با نظام حاکم که مرکز و فرماندهی پدرسالاری/مردسالاری را بر عهده دارد، رویارو شود و به آن چالش تن دهد. این رژیم، با حجاب اجباری به جنگ زنان رفت و جواب را باید در همان جا می گرفت.

اما رابطۀ جنبش زنان با کل جامعه چیست؟ این رابطه را ریشه های مشترک همه دردهای جامعه تعیین می کند. وقتی درک علمی از نظام ستم بر زن داشته باشیم می توانیم ببینیم که ریشه ها و سرچشمه هایش با شکاف طبقاتی که فقر و محرومیت می زاید، یکی است. یک نظام طبقاتی است که به هر قشر به فراخور حالش، ستم می کند. در نتیجه، زنان در مبارزات خود علیه ستم بر زن نمی توانند به این ریشه های مشترک بی اعتنا باشند و جنبش های اجتماعی دیگر نیز، نباید نسبت به ستم بر زنان و مشخصا امروز در ایران جمهوری اسلامی، به حجاب اجباری بی اعتنا باشند. جنبش زنان می تواند و باید نقش پویا و مهمی در به پیش راندن حرکت ها و خواسته های مردم داشته باشد. در شرایط امروز ایران وضع غیرانسانی فقر و

شکاف طبقاتی عمیق شده، بحران های گسترده زیست محیطی، فساد سیاسی و اقتصادی، جنگ های طولانی شده، آواره کردن جمعیت به شکل پناهنده و مهاجر و غیره، مطالبات جنبش زنان باید همۀ « ماندگار» و این ها را در بر بگیرد. و صد البته نباید محدود به تغییر تعدادی قانون بماند. به قانون ارتجاعی باید اعتراض کرد، آن را باید افشا کرد و لغو بی قید و شرط و فوری آن را خواست، اما دست و پای یک حرکت اجتماعی را در پوست گردوی تغییر این قانون آن قانون گذاشتن خودش سیاست نادرستی است.

به یک کلام، مطالبات خود را باید وسیع تر از حوزه ستم فرهنگی، زبانی، جنسیتی، ملی، قانونی و یا مذهبی کرد و فرم های ستم بر زنان را به ساختارهای بزرگ تر اقتصادی/اجتماعی، سیاسی/ایدئولوژیک در ایران، ساختارهایی که امروز ابعاد پیچیده منطقه ای و فرامنطقه ای، سرمایه داری و امپریالیستی و مردسالاری مذهبی، ربط داد. همان طور که گفتم رفرم های قانونی همیشه خواست جنبش های فمینیستی لیبرالی بوده است. به همین دلیل هم هست که جنبش های فمینیستی لیبرال عمدتا به مساله نژاد و زنان ملیت های دیگر نمی پردازند و متعلق به طبقه بورژوایی بالا و میانه می مانند و در بیشتر موارد روابط استعمارگرایانه (کلونیالیستی) شده است. تمام این نشانه ها را در « زنانه » برنامه هایشان بیان عملکرد سازمان های زنان غیردولتی (ان. جی. او) در مناطق جنگ زده خاورمیانه و یا مناطقی مانند می بینیم. « پساجنگ بازسازی» کردستان عراق به عنوان برنامه های ..

منظور شما این است که ممکن است در سطح عمل، براساس شرایط، مطالبه ای انتخاب و طرح شود، اما مادامی که بنیان فکری جنبش زنان مشخص نشده باشد، نه تنها خود جنبش زنان دستاوردی به دست نمی آورد و چه بسا انرژی زنان را به هدر می دهد، بلکه امکان اشتراک عمل با سایر جنبش های اجتماعی فراهم نمی شود.

درست است. مسئله به هدر دادن انرژی مسئله بسیار مهمی است. ما بارها شاهد آن بوده ایم که اصلاح طلبان حکومتی (که کمیپین یک میلیون امضاء متاسفانه در ائتلاف با آن بود) انرژی جوانان و به طور کلی مردمی را که نیاز و خواست تغییر رادیکال در وضعیت خود و جامعه را داشتند به هدر دادند و در واقع، این رژیم را تحکیم کردند. به این مسئله هرگز نباید کم بها داد.

تجربه جنبش زنان در ۰۴ سال اخیر در همکاری با جنبش های دیگر ناموفق بوده است. آیا جنبش زنان از مطالبات جنبش های دیگری فاصله گرفته است؟

این رابطه دوجانبه است. جنبش های کارگری و دانشجویی، به عنوان مثال، روابط جنسیتی و ستم بر زن را از مسائل محوری خود ندیده اند و به ضرورت پیوستن به جنبش زنان یا تقویت مبارزه علیه ستم جنسیتی در درون خود پیشرو و مبتکر عمل نبوده اند. از طرف دیگر جنبش زنان هم نتوانسته نقاط اشتراک ستم جنسیتی (آپارتاید جنسیتی، حجاب اجباری) را با استثمار اقتصادی (فقر) و همه این ها را با ساختار دولتی تئوکراتیک سرمایه دار روشن و شفاف نشان دهد.

جنبش فمینیستی در غرب هم امروز با معضلات عظیمی روبرو است. رشد فاشیسم، بنیادگرایی مسیحی، محافظه کاری سیاسی، عقبگرد و لشکرکشی فکری علیه دستاوردهای مهمی چون آزادی بیان، آزادی مطبوعات، آزادی آکادمیک. این ها و رشد مهاجرستیزی، نژاد پرستی، بیگانه ستیزی، رشد فقر، ویرانی محیط زیست و رشد نظامی گری و جنگ افروزی، از مشکلات پیچیده ی مقابل جنبش فمینیستی است. جنبش سعی در ربط دادن آزار جنسی به نژادپرستی و برتری جویی سفیدها، بنیادگرایی (#me too) » من هم « مسیحی (تجاوز اسقف ها به کودکان) و نهایتا رشد فاشیسم دارد. این جنبش امروز تلاش می کند فقط مبارزه را به جنسیت و آزار جنسی محدود نکند، بلکه مبارزه را به عرصه قدرت هم کشانده است. این ارتباط یک جنبش با جنبشی دیگر نیست. سرکوب زنان « همبستگی» واقعی و ریشه دار است و صرفا بر مبنای )ستم بر زنان) در کلیۀ شکل هایش با ساختارهای قدرت سیاسی و اقتصادی درهم تنیده است. ستم های فرهنگی و اجتماعی به زنان نه فقط با استثمار اقتصادی زنان بلکه با استثمار اقتصادی طبقۀ کارگر در کلیت خودش مرتبط است. تحلیل ماتریالیستی از این موضوع که چگونه فاشیسم و سرمایه داری افسار گسیخته مثلا در هند شرایط تجاوز جنسی به زنان را در روز روشن و اماکن عمومی مانند اتوبوس فراهم می کند، مهم است. این رابطه ها، رابطه هایی عینی هستند و ربطی به این ندارد که من یا شما می خواهیم آنها را ببینیم یا نه. وقتی این رابطه ها را ببینیم، آن وقت می بینیم که چگونه نهاد ستم بر زن، با استثمار سرمایه داری درهم تنیده است و توسط آن تولید و بازتولید می شود. ستم بر زن، با قدرت سیاسی حاکم درهم تنیده است و نهاد مهمی در دست آن برای اعمال حاکمیت است. در نتیجه، هر جریانی نسبت به آن بی اعتنا باشد

مانند آن است که نمی خواهد قدرت سیاسی حاکم و نظام اقتصادی حاکم را به چالش بگیرد. ستم بر زن، در هر کشور به شکلی اعمال می شود. تاریخ و سنن داخلی هر کشور در آن دخیل است. در ایرانِ جمهوری اسلامی، و حتا قبل از آن اسلام نقش عمده را در اعمال این ستم داشت. امروز به شکل حجاب اجباری و قوانین شریعت و ادغام دین در دولت است. ستم بر زن در هر کشور یک نماد فشرده دارد. در ایران جمهوری اسلامی حجاب اجباری و قوانین شریعت و به طور کلی ادغام دین و دولت است.

مشخص تر بگویم، خواست لغو حجاب اجباری امروز در ایران یعنی خواست تغییر بنیانی در نظام اسلامی، یعنی نظام سیاسی  اقتصادی که شرایط فرودستی زنان را فراهم می کند و نماد ظاهری آن حجاب اجباری ست. از این رو خواست بسیار مهمی ست. از طریق مطالبه لغو حجاب اجباری و ارتباط دادن آن به سایر اشکال ستم و استثمار زنان، جنبش زنان می تواند در شکل دادن مبارزه بزرگ تری نقش مهمی بازی کند که خواهان پایان دادن به جنگ های ارتجاعی در منطقه باشد، خواهان جدایی دین از دولت باشد، خواهان زدودن برتری جویی های ملی (شوونیسم فارس)، خواهان زدودن فقر باشد، خواهان لغو قوانین خشونت آمیزی مانند زندانی کردن، سنگسار، اعدام و سرکوب های سیاسی نویسندگان، فعالین سیاسی، هنرمندان، دانشجویان، کارگران و بهاییان و غیره باشد.

باید توجه کنیم که این نکاتی را که مطرح کردم ربط دارد به آگاهی (تئوری) در درون جنبش فمینیستی. آگاهی فمینیستی صرفا دانش و عملی خودبه خودی نیست، یا هر زنی به صرف زن بودن یا کارگر زن بودن رابطه پیچیده بین ستم و استثمار را نمی تواند تبدیل به آگاهی برای تغییر روابط جنسیتی سرمایه داری شده کند. ستم تجربه روزانه و شبانه زنان است. آیا همگی ما درک از شکل های ستم داریم؟ آیا می دانیم که چه ساختارهایی در تولید و بازتولید این ستم ها نقش دارند؟ آنچه که امروز من می بینم آگاهی نسبت به نهاد ستم بر زن در جامعه، و ضدیت با آن در جنبش های دیگر مثل جنبش دانشجویی، محیط زیست، صلح، کارگری و مبارزات ضد نژادپرستی بارز شده است. این خود دستاورد جنبش زنان است و به ویژه در ایران باید بر آن پافشاری کرد و آن را به عنوان چالش مستقیم به قدرت سیاسی حاکم دید، همان طور که خود این رژیم می بیند.

در بحث مطالبه گری ناگزیر از اولویت بندی هستیم. اگر بخواهیم امروز مطالبه ای برای جنبش زنان در نظر بگیریم انتخاب شما کدام است؟ »

ضرورت « و » آزادی « نمی بینیم. بلکه همان طور که در بالا گفتم مسئله را بر حسب « انتخابی» من آن را می بینم. یعنی، یک ساختار عینی، چه بخواهیم و چه نخواهیم، موجود است که ضرورتی ایجاد می کند و ما در تشخیص و تغییر آن است. « آزادی «امروز سه نیروی عمده در جهان سرکوب سیاسی، جنسیتی، اقتصادی و اجتماعی زنان را عهده دار هستند.

بنیادگرایی مذهبی، فاشیسم و سرمایه داری امپریالیسم. این نیروها در هر منطقه از آفریقا تا خاورمیانه، آمریکای جنوبی تا آمریکای شمالی و اروپا و غیره به گونه های مختلف اعمال قدرت و سرکوب می کند.

این سه نیرو پیکان حمله خود را به سوی زنان نشانه گرفته و در واقع بدن زنان را عرصه تاخت و تاز خود کرده اند. این نیروها متضاد عمل می کنند. از یک طرف منطق سرمایه داری امپریالیستی به نیروی کار زنان برای هرچه گسترده تر کردن (اجتماعی کردن) کار نیاز مبرم دارد و روبنای دین و فاشیسم، سعی نگاه داشتن ،« خانواده مقدس» دارند، نظم اجتماعی دلخواه و مورد نظر خود را از جمله از طریق حفظ زنان در جایگاه زیردست مردان، کنترل بدن و جنسیت زن و تنبیه اخلاقی وی، برقرار کند. بنابراین، واقعیت را آن طور که هست باید دید. وگرنه با ایجاد توهم ، نیروی زنان که زیر فشار ستم سر به شورش و مبارزه بر می دارند، فرسوده می شود. امکان پیوند با سایر جنبش ها مسدود می شود و غیره.

در مورد ایران، همان طور که قبلا گفتم نوک پیکان مطالبات جنبش زنان نمی تواند جدا از ماهیت رژیم حاکم باشد و این در ضدیت با حجاب اجباری است. و در عین حال، ضدیت با حجاب اجباری باید در پیوند با ضدیت با ادغام دین و دولت، استبداد سیاسی و خواست آزادی همه زندانیان سیاسی و عقیدتی، خواست آزادی نشر و بیان و اجتماعات، خواست نه به فقر و بیکاری و شکاف طبقاتی، خواست پایان دادن به نابودی محیط زیست، به جنگ در منطقه که دولت اسلامی نقش کلیدی در دامن زدن به این جنگ ها دارد، باشد. زنان قربانیان جنگ های یمن، سوریه، عراق، فلسطین و کردستان هستند. فقر و نژادپرستی وضع این زنان را اسفناک تر می کند. آن ها را به بازار فحشا می کشاند. امروز زنان جوان ایرانی و سوریه ای کارکنان بازار فحشای استانبول و دبی هستند. جنبش زنان ایران باید این تنیدگی ساختارهای بزرگ تر و پیچیدگی آن ها را ببیند و هوشیارانه عمل کند و آگاهی مردم را بالا ببرد. زیرا اینها شراط حداقل برای ساختن جامعه ای هستند که می تواند راه را برای ریشه کن کردن ستم بر زن باز کند.

با این حساب باید از همه مطالبات پیشین جنبش زنان (که هیچ کدام از لغو قانون سنگسار و حضور زنان در استادیوم گرفته تا تغییر قوانین خانواده به دست نیامده)بگذریم؟ واضح است که نه. همه این خواست ها عادلانه اند. اما یکی در میان این خواست ها هست که منبع و سرچشمۀ این ها را به مصاف می گیرد: حجاب اجباری. حجاب اجباری، خصلت نمادی رژیم دینی در مورد زنان است. قانون سنگسار و ممنوعیت آواز خواندن زنان، ممنوعیت حضور آنان در استادیوم ها و ازدواج کودکان و قوانین خانواده همگی بخشی از این رژیم هستند که با اسلحۀ حجاب اجباری جنگ خود را علیه زنان به راه انداخت. حجاب اجباری و لغو فوری کلیۀ قوانین شریعت، باید در جلوی صف همه خواست ها باشد. همه خواست ها عادلانه اند، یکی از اینها باید جلودار و برجسته باشد و در میان بقیه غرق نشود. و برجسته و جلودار بودن آن هم باید محرز باشد. علاوه بر این، هیچ کدام از این خواست ها، با تفکر جنبشی رفرم گرا و رفرم خواهی مانند کمپین یک میلیون امضا به دست نمی آید. این تفکر را من این طور خلاصه این رویکرد « آن چه به ظاهر و در لحظه قابل به دست آوردن است، مطالبه صحیح است »: می کنم پراگماتیستی (عمل گرایانه) ضررهای بسیار زیادی به جنبش زنان ایران زده است و هنوز به اندازه کافی نقد نشده است. این رویکرد، با پافشاری در مقابل خواست لغو حجاب اجباری ایستاد و در واقع کنار قدرت سیاسی حاکم قرار گرفت.

این تفکر و رویکرد بدون شک زنان شهری، تحصیل کرده، طبقه متوسط به بالا را به خود جذب می کند اما میلیون ها زن (حتی مردان) دیگر را تنها می گذارد. امروز مسائل اقتصادی پیوندی بین زنان و مردان در نقاط مختلف ایران ایجاد کرده است. صاحبان قدرت دولتی از این پیوند وحشت دارند و از طریق سرکوب و تهدید و ارعاب حتما جلوی پیوند جنبش زنان با سایر خیزش های مردمی را می گیرند. اما جنبش زنان باید علاوه بر لغو حجاب اجباری و قوانین شریعت، مطالبات جنبش بی خانمان ها، زیست محیطی، کارگران، و جنبش آزادی زندانیان سیاسی را به سیاست ها و قوانین زن ستیزانه رژیم ربط دهد، اما این کار سترگ بدون تئوری انقلابی و آگاهی و برنامه انقلابی امکان پذیر نیست.

آنچه می بینیم این است که با همه هزینه ها، اشکال مختلف سازمان دهی و فعالیت در نهایت جنبش زنان ایران در ۰۴ سال فعالیت اخیر خود به هیچ یک از مطالبات خود نرسیده است. با همه این ها شما چه دستاوردی در این جنبش مطالبه محور می بینید؟

زنان در چهل سال گذشته یک نیروی اجتماعی بسیار متحرک و مقاوم و عصیان گر بوده اند و این یک شانس بزرگ برای جامعه ما در سرنگون کردن رژیم جمهوری اسلامی است. این نیروی اجتماعی در طول ۰۴ سال سرکوب از پا ننشسته و به صورت فردی و جمعی، در سطوح مختلف مقاومت کرده و خواست های خود را پیش کشیده است. و همین مقاومت، جریان های درون کمپین را هم به عقب نشینی از نشستن در کنار قدرت حاکم وادار کرد. این دستاورد کمی نیست. این استمرار مقاومت بسیار ارزشمند و مبتکرانه ای است. رژیم اسلامی هویت سرکوبگرانه خود را با ضرب و شتم زنان و برقراری حجاب اجباری نشان داد. با هیچ گروه اجتماعی چنین قانونمند و مستمر برخورد نکرده است. زنان مقاومت کرده اند. آن ها را از تحصیل محروم کردند، از بازار کار به حاشیه راندند، از حق سفر محروم کردند، خیابان ها را برایشان ناامن کردند، اجازه خلاقیت در فیلم و هنر به آن ها ندادند، نشریه ها را بستند وغیره وغیره. اما زنان بیشتر به دانشگاه رفتند، نشریات شکوفا شد، فیلم های مهمی تولید شد، سفر کردند و در مقابل ضرب و شتم خیابانی ایستادند و روسری و حجاب را سر چوب زدند و همه را به بی حجابی تشویق کردند. حضور زنان و استمرار در حق طلبی شان را نسل جدید و پس از ۰۴ سال مبارزه باید به آگاهی تبدیل کند که بتواند ریشه کن کردن هرگونه ستم و استثمار در نظام اجتماعی امروز ایران، و ایران در جهان را ببیند.

منیع : سایت آزادی بیان